Luisteren naar onze omgeving

Je zit daar en je oren registreren de klank rondom jou. Als je ineens iets onverwacht hoort, kijk je zonder enige aarzeling meteen in de juiste richting waar het geluid vandaan komt. Onze hersenen zijn daar erg goed in en het kost ons geen moeite. We zijn het zodanig gewoon dat we er niet op letten. Deze wonderlijke manier van waarnemen wordt pas duidelijk als er iets fout gaat met ons luisterzintuig.

Mono en stereo

In de geluidsreproductietechniek hebben we eerst bijna een eeuw gewerkt met een enkelvoudige klankbron. Mono heette dat. Er was de fonograaf met platen of met een cilinder en later kwam er ook nog de draad- en bandrecorder bij. Eigenlijk is men de term mono pas algemeen beginnen gebruiken als de nieuwigheid van de stereoweergave er rond de 2-de wereldoorlog aankwam. In 1948 experimenteerde Philips met "duplicaatconcerten" waarbij het publiek niet het orkest te zien kreeg, maar een donkere ruimte met een stereofonische opname die werd weergegeven. Het publiek was daar toen erg over te spreken. De stereofonie werd pas een hele tijd later gemeengoed.

Dit balletje van de ruimtelijke weergave is steeds verder blijven rollen. De mensen gebruiken thuis vandaag (2012) nog steeds de stereoweergave, maar het onderzoek naar de echte ruimtelijke klankbelevenis gaat nog steeds verder. Dit onderzoek deel ik hier op in een twee domeinen:

• Het technische onderzoek naar een natuurgetrouwe ruimtelijke weergave
• Het muzikale onderzoek naar de waarde van de ruimtelijkheid

Het technische onderzoek naar een natuurgetrouwe ruimtelijke weergave

Dit onderzoek probeert technieken te ontwikkelen die de luisteraar de illusie bezorgen het geluid op zeer preciese plaatsen in de ruimte weer te geven. Er wordt bij dit onderzoek gebruik gemaakt van speciale luidsprekeropstellingen of van een hoofdtelefoon. Ook worden opnames gemaakt die speciaal bedoeld zijn voor beluistering met een bepaald weergaveapparaat. Een voorbeeld hiervan is de kunstkop-opnametechniek die moet beluisterd worden met een hoofdtelefoon.

Dit technische onderzoek is bijzonder interessant om te volgen, maar valt verder buiten het bestek van deze pagina.

Het onderzoek naar de muzikale waarde van de ruimtelijkheid

Dit muzikale onderzoek startte reeds heel wat vroeger dan de eerste klankreproducties. In de 2-de helft van de 16-de eeuw werd in de Venetiaanse school met de ruimtelijkheid geëxperimenteerd door koren en/of instrumentale ensembles op verschillende plaatsen in de uitvoeringsruimte neer te zetten. Daardoor konden bijzondere echo-effecten gerealiseerd worden.

Het is eigenlijk bizar dat deze ruimtelijkheid zo weinig aan bod komt in de muziek. In de hedendaagse muziek worden weliswaar af en toe muzikanten verspreid opgesteld, maar van een consequent onderzoek in het gebruik van de ruimtelijke aspecten kan men toch moeilijk spreken. In de populaire media wordt de ruimtelijkheid alleen toegepast bij de film. Overwegend worden dan via 5 geluidsbronnen alle filmgeluiden weergegeven. Drie bronnen bevinden zich dan links, rechts en te midden van het projectiescherm en nog twee geluidsbronnen bevinden zich meer achteraan links en rechts. Gewoonlijk beperkt zich deze ruimtelijke weergave tot enkele effecten zoals een auto die van achteraan naar voor komt gereden.

Het onderzoek naar de muzikale toepassingen van de ruimtelijkheid in de muziek gebeurt, voor zover ik weet, bijna uitsluitend in de hedendaagse elektronische kunstmuziek: de elektroakoestische muziek.

Akoesmonium

Richtinggevend is hierbij het akoesmonium geweest dat bij GRM (Groupe de Recherches Musicales) werd gerealiseerd in 1974. Hierbij werd gekozen voor een pragmatische aanpak: wil je het geluid vanuit een bepaald punt uit de ruimte laten komen, plaats daar dan een luidspreker.

Het akoesmonium van GRM bestond daardoor uit 80 luidsprekers. Bayle schreef op de hoes van zijn CD in 1993 dat het "een utopie" was "gewijd aan het pure luisteren ... als een doordringbaar projectiegebied, ingericht met het oog op een onderdompeling in het geluid, in een gespatialiseerde polyfonie, die wordt gearticuleerd en geregisseerd."

Meerdere benaderingen van spatialiseren kunnen worden toegepast. Zo zijn er componisten die ervoor kiezen een klankcompositie te maken met een links-rechts-positie waarbij de klank tussen 2 uitersten wordt geplaatst of bewogen. Tijdens een concertsituatie wordt deze compositie dan met behulp van een mengtafel naar de gewenste luidsprekerparen gestuurd. De luisteraar krijgt een geprepareerde studiocompositie te horen en krijgt als geperformde component de dynamische plaatsing in de ruimte of zoals Bayle zegt, de projectie in de ruimte

Een andere benadering is om veel meer dan 2 kanalen te gebruiken en de ruimtelijke component mee te integreren in de studio-opname. Alle klanken die de compositie samenstellen worden apart via hun eigen klankkanaal weergegeven. Dit resulteert tijdens een concert in een klankweergave die met een veel fijnere resolutie kan worden waargenomen. Bij een surroundopstelling laat dit zich beluisteren alsof je plaats van de dirigent inneemt en alle concerterende instrumenten over 360 graden helemaal rondom je hoort. Dit is werkelijk een concertante belevenis die niet te vergelijken is met om het even welke huiskamer- of hoofdtelefoonbeluistering.

Internetdilemma

Dit alles zorgt voor een websitedilemma. Vandaag de dag plaats je muziek online als kennismaking. Tegelijk echter includeer je ook een reductie van het muzikaal beleven van deze muziek. De bezoeker van de site krijgt dan wel een idee van het genre, maar krijgt geen idee van wat er aan de internetweergave nog allemaal mankeert. Wanneer je dit met opera- of met een symphonische muziek doet, beseft iedereen wel dat het échte luisteren in de concertzaal nog wel wat anders is. Bij elektroakoestische muziek moeten we er min of meer op rekenen dat de internaut een tekst als deze doorleest om zich van het gemis van een extra dimensie bewust te worden, maar vermits u dit hier leest, lijkt dit bij u alvast gelukt te zijn. Misschien dat u, lezer, ook nog eens concertbezoeker wordt?

(DV - 2021)

laatste update: 2021.07.26